اشعه ایکس یک نوع تابش به نام امواج الکترومغناطیسی است که می تواند به داخل بدن نفوذ کرده و تصاویری از ساختارهای درونی بدن ایجاد کند. این تصاویر، اطلاعات ارزشمندی در رابطه با سلامت شما و ساختارهای آناتومیک بدن شما در اختیار پزشک قرار می دهد و او را در رسیدن به یک تشخیص دقیق و اجرای طرح درمان مناسب یاری می نماید. استفاده از ماده حاجب در رادیوگرافی برای ایجاد تصویری شفاف از اندام های خاصی همچون قلب، ریه ها، رگ های خونی یا بافت ها است. ماده حاجب پزشکی یا ماده کنتراست زای پزشکی ماده ای است که برای افزایش کنتراست مایعات و ساختارها در تصویربرداری پزشکی به کار می رود. مواد حاجب پزشکی شامل انواع گوناگونی می‌باشند که بر اساس نوع تصویربرداری پزشکی که در آن کاربرد دارند دسته بندی می‌شوند. رایج ترین نوع ماده حاجب پزشکی، ماده حاجب پرتونگاری می باشد که برای افزایش کنتراست در معاینات اشعه ایکس به کار می رود. این ماده ممکن است به صورت خوراکی یا داخل وریدی به شما داده شود. در همه موارد، این ماده ی حاجب، در طی چند ساعت به طور طبیعی از بدن خارج می‌شود.
ویژگیهای ماده حاجب
اين مواد بايد سبب ايجاد كنتراست زياد ميان عضو مورد مطالعه از يك طرف و بافتهاي مجاور از طرف ديگر شود.
عدم ايجاد تحريك و بي ضرر بودن
آسان، سريع و به طور كامل توسط راههاي طبيعي و فيزيولوژيك بدن جذب و دفع شود.
ماده حاجب بايد يكنواخت باشد تا تصوير يكنواختي ايجاد كند.
تركيب پايداري داشته باشد به طوري كه اجزاي ان در ارگانهاي مختلف بدن از هم جدا نشود و سم آن آزاد نگردد يا قبل از استفاده تغيير نكند؛ زيرا همانطور كه ميدانيم موادي مانند يد و باريم هرگز به تنهايي استفاده نميشوند، بلكه از آنها در تركيباتي مناسب استفاده مي شود.
نحوه ورود ماده حاجب به داخل بدن
مواد حاجب به‌طور دائمی رنگ اندام های داخلی را تغییر نمیدهند، بلکه به‌طور موقتی نحوه تعامل اشعه ایکس یا سایر ابزارهای تصویربرداری را در برخورد با بدن تغییر می‌دهند.
مواد حاجب از سه راه عمده وارد بدن می‌شوند:
بلعیدن (به‌صورت مواد خوراکی از طریق دهان)
تزریق وریدی (تزریق به داخل شریان‌های بدن)
آنما یا تنقیه (از طریق مقعد)
در برخی موارد تزریق مواد حاجب به‌صورت موضعی به داخل مفصل و نخاع انجام میگیرد که کمتر شایع است. به‌طورکلی منع منصرفی برای این مواد وجود ندارد و پس از تصویربرداری، این مواد یا جذب بدن می‌شوند یا از طریق ادرار و مدفوع، از بدن خارج می‌شوند.
مراقبت های بعد از مصرف ماده حاجب
نوشیدن مایعات فراوان تا هرچه سریعتر ماده حاجب تزریق شده از طریق ادرار کردن از بدن دفع شود.
بیمار می تواند رژیم غذایی و دارویی خود را بدون تغییر ادامه دهد.
عوارض ماده حاجب
- احتمال آسیب به کلیه در صورت عدم رعایت موارد زیر:
در صورت داشتن دیابت/ بیماری های کلیوی یا مصرف داروهای کاهنده قند خون (متفورمین)، موضوع را فوراً به کارشناس یا پزشک رادیولوژیست اطلاع داده تا در مورد قطع داروهای شما تصمیم گیری انجام شود. قابل ذکر است که مصرف هم زمان داروی متفورمین با تزریق ماده حاجب تداخل اثر داشته و می تواند برای کلیه ها آسیب رسان باشد. در مواردی که بیماران داروی متفورمین مصرف می کنند باید این دارو را 48 ساعت قبل و بعد از انجام تزریق ماده حاجب مصرف ننمایند. انجام آزمایش کراتینین (تا حداکثر یک هفته قبل) برای بیمارانی که بالای 70 سال هستند یا بیمارانی که سابقه بیماری کلیوی دارند یا تحت شیمی درمانی می باشند الزامی است. در صورتی که بیمار کراتینین غیر طبیعی داشته باشد حتماً باید با کارشناس مربوط مشورت نماید.
- بروز حساسیت به ماده حاجب:
در بیمارانی که زمینه ای از حساسیت به دارو یا غذای خاص دارند الزامی است که قبل از تجویز ماده حاجب داروی ضد حساسیت تجویز شود. با این اقدام می توان احتمال بروز حساسیت به ماده حاجب را به میزان قابل توجهی کاهش داد. در صورتی که قبلاً تزریق ماده حاجب داشته اید و به آن حساسیت داشته اید فوراً به کارشناسان مربوط اطلاع دهید. واکنش های حساسیتی ممکن است به شکل خفیف (سرگیجه، افت فشارخون، خارش و کهیر خفیف و سردرد) باشد یا می تواند به صورت تأخیری ایجاد شود که در این موارد ممکن است بیمار بعد از گذشت 24 ساعت از تجویز ماده حاجب واکنش هایی از قبیل کهیر یا قرمزی بدن شود.